‘Elke sociale groep moet toegang hebben tot haar eigen geschiedenis. Als we onze eigen geschiedenis kennen, geeft ons dat culturele wortels en een erfenis van voorbeelden en ervaringen waarvan we kunnen leren en die we kunnen nastreven of waarover we kunnen beslissen ze niet te volgen. Aan ons lesbische vrouwen is principieel alle kennis over ons verleden onthouden. Dit is opzettelijk gebeurd, want het houdt ons onzichtbaar, geïsoleerd en machteloos. (…) De onderdrukking van de lesbische levensvorm houdt niet alleen hedendaagse voorstellingen en informatie onder controle, maar ook het historische weten.’²

Vandaag de dag wordt juist in de grote steden in de lesbische, gay en transgender scene al te snel gesuggereerd dat lesbische manieren van leven zichtbaar en vanzelfsprekend zouden zijn. Maar ook nu nog leven veel lesbische vrouwen in het verborgene, zijn ze onzichtbaar en geïsoleerd. Tegelijkertijd wordt met deze vermeende zichtbaarheid een maatschappelijk weten over ‘de’ geschiedenis(sen) van lesbische en transgender-personen voorgespiegeld dat nauwelijks voorhanden is.

‘De’ geschiedenis(sen) van vrouwen zijn als tevoren slechts gebrekkig gereconstrueerd, en niet alleen in het Duitse taalgebied. Bovendien zijn op het virtuele net buitengewoon weinig lesbische vrouwen uit de geschiedenis present. En daaraan heeft de bouw van verschillende Cyber-woordenboeken niets veranderd.

Lesbische geschiedenis is ‘Unthinkable, silent, invisible’ – zo luidt een wat slap ‘critical cliché’ over de ‘presence of lesbianism’.³

Met dit online-project willen we lesbische vrouwen kritisch in ‘de’ geschiedenis inschrijven, haar in ‘de’ geschiedenis zichtbaar maken – met haar individuele levensverhalen maar ook betrokken op eventuele ‘collectieve’ verbanden van vrouwen die van vrouwen houden.

Het online-Project Lesbengeschichte is gericht op historische en actuele zichtbaarheid en begrijpt zichzelf als deel van het verzet tegen onthistorisering van lesbische bestaanswijzen en activiteiten.

De de/constructie van geschiedenis staat voor ons als tevoren in het teken van de herinnering, van leren over de geschiedenis en ze staat verder voor de mogelijkheid – niet de dwingende noodzakelijkheid – van historisch positieve idenficatie(s) en afgrenzing(en).

De titel lesba-geschiedenis (Lesbengeschichte) zal velen verbazen. Het begrip Lesba (Lesbe) is discutabel, enerzijds omdat we verkeren in tijden van deconstructie van dergelijke identiteitscategorieën, anderzijds omdat het historisch gebruik van een begrip dat zich pas in de jaren zeventig van de vorige eeuw heeft ontwikkeld, omstreden is. Het is terecht dat er vrees bestaat dat het gebruik van dit begrip identiteit(en) stabiliseert en dus vastlegt wat een Lesba ‘is’ en historische ontwikkelingen vereenvoudigt of ongenuanceerd neerzet.

We denken echter niet dat het gebruik maken van het begrip lesba als het ware logisch een lesbische identiteit vooronderstelt, eenvoudige continuïteiten in het leven roept, historische gebondenheid en dynamiek uitwist, het moderne simpelweg op het historische projecteert, verschillende concepten van liefde tussen vrouwen negeert of op andere wijze de geschiedenis niet gedifferentieerd re/construeert.⁴ Such a problematisation is part of a methodology and representation and not of the term itself.

Deze problematiek beschouwen we als een kwestie die van doen heeft met hoe we wetenschappelijk te werk gaan en betreft niet de toepassing van het begrip op zich.

We gebruiken het etiket lesba-geschiedenis als een politieke aanduiding van niet-heteroseksuele ervaringen en persoonlijke, deels politieke wijzen van leven door vrouwen (en ‘passing women’/transgender) in de geschiedenis. Dit lijkt ons nog steeds van urgent belang, onder andere doordat de wijze waarop de geschiedenis door de mainstream wordt gereconstrueerd – vaak ook als het gaat om feministische historisering – impliciet of expliciet blijft vooronderstellen dat alle vrouwen in de geschiedenis heteroseksueel geleefd zouden hebben. We gaan uit van het theoretisch concept .⁵

De vanzelfsprekend onvolledige lijst van verschillende aanduidingen van Lesba’s (door haarzelf of door anderen) in de intro van deze website en de daarmee verbonden debatten zijn maar één voorbeeld van een te re/deconstrueren sectie uit de Duitstalige lesbian herstory.

Voor de start van dit (no-budget!) online-Projekt Lesbengeschichte leggen we het historische zwaartepunt van de biografische schetsen van lesbische vrouwen en van de historische informatie aan het eind van de negentiende, begin van de twintigste eeuw, terwijl Duitsland het geografische zwaartepunt heeft. Wat perspectieven betreft kan en moet de website uitgebreid worden.

We willen in het bijzonder drie vrouwen voor het voetlicht brengen die in lesbisch-politiek opzicht erg vroeg geëngageerd waren: Johanna Elberskirchen (1864-1943), Theo Anna Sprüngli alias Anna Th. Rüling (1880-1953) en Emma (Külz-)Trosse (1863-1949).

Deze drie publicisten hebben namelijk niet alleen voor het Duitstalige gebied historische betekenis, maar staan voor lesbische en/of algemene homoseksuele emancipatie in de context van seksuele hervorming en seksuele wetenschap. De seksueel-wetenschappelijke constructie van een ‘homoseksuele persoonlijkheid’, die zich sinds het einde van de negentiende eeuw in het Duitse taalgebied ontwikkelde, verspreidde zich in veel andere (waarschijnlijk vooral westelijke) landen. In deze discoursen mengden zich de genoemde drie vrouwen aan het begin van de twintigste eeuw. Ze konden zo in/direct concepten die het zelfbegrip betroffen, politieke discussies en (doorgaans individuele) gevechten van lesbische vrouwen uit de meest uiteenlopende regio’s en landen beïnvloeden.

Bij de levensverhalen van deze drie blanke vrouwen moeten geenszins de deels ambivalente, tegenstrijdige en politiek verwerpelijke gedachten, publicaties en activiteiten buiten beschouwing gelaten worden waarmee zij zich in de contexten van eugenetica/rassenhygiëne, nationalisme, militarisme en kolonialisme bewogen.

We beperken ons niet tot biografische schetsen van vrouwen die met vrouwen geleefd hebben of leven en/of in lesba-homopolitiek opzicht actief geweest zijn, maar zullen – bij wijze van tweede zwaartepunt – ook de geschiedenis van lesbische vrouwen in Duitstalige speelfilm(co)producties belichten. Op de website is een lesba-filmkroniek te vinden, een filmlijst alsook enkele grafieken met betrekking tot de lesbian-like in film.

Bovendien bieden de sites verdere teksten bij locale lesba-geschiedenis, documenten en fotomateriaal rondom herinneren & gedenken van lesbische vrouwen in de geschiedenis, kronieken om in te grasduinen en om verder in te zoeken, literatuurlijsten om te downloaden en een aantal links die betrekking hebben op geschiedenis.

We danken Claudia Schoppman en Regula Schnurrenberger hartelijk voor de portretten van lesbische vrouwen die ze ter beschikking hebben gesteld en voor haar waardevolle suggesties.

Om zo min mogelijk barrières op te werpen en om in het bijzonder de lezeressen die toch al structureel buiten het conventioneel geschreven weten gehouden worden een toegang tot de teksten te geven, is bij het webdesign van de site verregaand afgezien van gecompliceerde animaties.

Om de teksten zo toegankelijk mogelijk te doen zijn, hebben we voor vertalingen gezorgd. Op deze plaats bedanken we nog eens hartelijk alle 28 vrouwen/Lesba’s, die tot nu toe – solidair, zonder betaling! – ten behoeve van het online-project in 8 verschillende talen hebben vertaald!!!

Bovendien bedanken we hartelijk de veertien vrouwen uit Bonn en Keulen die ons met een bedrag van € 550.- financieel ondersteund hebben en ons zo in staat hebben gesteld het ontwerp en de programmering van de site en de providerkosten voor een deel te kunnen bekostigen!

Nika Schwab (Pro-Me-Dia) danken we hartelijk voor de onvermoeibare vervulling van onze speciale wensen als het ging om webdesign en voor haar solidaire betrokkenheid.

We zijn blij met opmerkingen en aanmoedigingen, teksten en vertalingen, lof en kritiek via de e-mail (aan Kontakt) of in het Forum. We wensen onze lezeressen genoeglijke, spannende en inspirerende leeservaringen.

Met lesbisch-feministische groeten uit Bonn en Berlijn

Ingeborg Boxhammer en Christiane Leidinger
Lisa Blau (Vertaling, Amsterdam 2005)

© November 2005

[1] Vicinus, Martha: "They wonder to which sex I belong". The Historical Roots of the Modern Lesbian Identity. In: Feminist Studies 3/1992, 467-497, (468). Duitse vertaling: "Lesbisches Begehren ist überall, selbst wenn es nirgendwo sichtbar wird".

[2] Lesbian History Group: ...und sie liebten sich doch. Lesbische Frauen in der Geschichte 1840-1985. Göttingen: Daphne 1991, 2f. [Orig.: Not a Passing Phase: Reclaiming Lesbians in History, 1840-1985. London: The Women's Press 1989].

[3] Traub, Valerie: The Rewards of Lesbian History (Review Essay). In: Feminist Studies 2/1999, 363-394 (vgl. 363). Duitse vertaling: "undenkbar, unhörbar [verstummt; schweigend], unsichtbar" lautet das "kritische Klischee über die Präsenz von Lesbianismus".

[4] Vgl. voor deze posities bijvoorbeeld Steidele, Angela: "Als wenn Du mein Geliebter wärest". Liebe und Begehren zwischen Frauen in der deutschsprachigen Literatur 1750-1850. Stuttgart/Weimar: Metzler 2003, 22; Micheler, Stefan: Selbstbilder und Fremdbilder der 'Anderen'. Männer begehrende Männer in der Weimarer Republik und der NS-Zeit. Konstanz: UVK 2005, 49-51.

[5] Bennett, Judith M.: "Lesbian-Like" and Social History of Lesbianism. In: Journal of the History of Sexuality 1/2/2000, 1-24, vgl. i.h.b. 11f.; 13f.; 16f.; 24. Duitse vertaling: "Lesben-ähnlich" ["ähnlich einer Lesbe"].